Het is een koude winterdag op de Noorderheide bij Elspeet. Monumentenwachters Henk Sleumer en Wilfred Mengerink zitten op hun knieën bij een bijzonder bassin in het natuurgebied. Henk krabt even met een inspectiemes aan het materiaal en ruikt vervolgens aan het schaafsel. ,,Gietmastiek”, zegt hij. ,,Ik zit ook weleens op het dak”, verklaart hij met een knipoog.
Sterker nog: Henk zit net als de andere wachters van Monumentenwacht Gelderland bijna elke dag op het dak. Maar op deze dag trekt hij voor een inspectie de grote stille heide op. Het doel: in kaart brengen van de 3,5 kilometer lange kunstmatige waterloop die ooit is aangelegd door ‘waterbaron’ Daniël George van Beuningen.
Tekst gaat verder onder de foto.
De Kuip
Van Beuningen was in het begin van de vorige eeuw de grootste werkgever van de Rotterdamse haven. Ook was hij medefinancier van het in 1937 gebouwde voetbalstadion Feijenoord, beter bekend als De Kuip. In 1939 liet hij een kapitale villa bouwen aan de Elspeterbosweg, inmiddels Rijksmonument. Een van de takken van de waterloop komt nog steeds uit in het zwembad van de villa. Van Beuningen woonde tot vlak voor zijn dood in 1955 in het fraaie pand.
Tekst gaat verder onder de foto.
Er gaan verhalen dat hij de betonnen beek bouwde omdat hij het water van de Rotterdamse haven miste. Ook zou de waterbaron regelmatig met zijn Solex langs en soms door het betonnen beekje rijden.
Opdrachtgever voor de restauratie van de monumentale waterwerken is Staatsbosbeheer, die het cultuurhistorische bouwwerk met subsidie wil laten restaureren. Een inspectierapport van Monumentenwacht Gelderland is een eerste stap voor die aanvraag.
Rustgebieden
Om de grotendeels betonnen waterloop te kunnen inspecteren is de hulp nodig van beheerder Marcel Veldwijk van Staatsbosbeheer. Hij weet precies waar de goot ligt en heeft toegang tot de kwetsbare terreinen en rustgebieden voor het wild waar het bouwwerk ook doorheen loopt.
,,Tot vorig jaar is de waterloop bijgehouden door een groep vrijwilligers van de Heemkundige Vereniging Nuwenespete”, zegt Veldwijk als we bij een van de bassins staan. ,,De leeftijd van veel vrijwilligers werd nu zo hoog dat ze ermee zijn opgehouden. Er zaten veel mensen bij die 70 of 80 waren en er kwamen geen zestigers bij. Dan houdt het een keer op.”
Tekst gaat verder onder de foto.
Om te voorkomen dat de bijzondere betonnen beek binnen enkele jaren wordt opgevreten door de natuur, heeft SBB een plan van aanpak laten maken om delen van de waterloop te restaureren. Daarna wordt het onderhoud uitbesteed aan de organisatie Binnenwerk, die mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt inzet om dat werk te verrichten. ,,Als je dit niet bijhoudt is het in vijf of tien jaar helemaal verdwenen en krijg je het nooit meer terug”, zegt Veldwijk.
Het behouden van cultuurhistorisch erfgoed is koren op de molen van de monumentenwachters. ,,Behouden wat anders dreigt te verdwijnen, dat willen wij”, zegt Henk Sleumer. En dat betekent niet automatisch terugbrengen in de situatie van oplevering.
Tekst gaat verder onder de foto.
Verhaal vertellen
,,Je kunt wel zeggen dat er op creatieve wijze in de loop van de jaren ingrepen zijn gedaan. Als je die kunt herstellen dan vertel je het verhaal van deze waterloop”, zegt Sleumer. Hij en zijn collega Wilfred Mengerink hebben nog nooit een dergelijke goot door de natuur gezien, laat staan geïnspecteerd.
Henk: ,,We wisten ook niet precies wat we konden verwachten. Er is een ratjetoe aan materialen gebruikt, maar het ziet er op zich niet slecht uit. Staatsbosbeheer is er op tijd bij. Gelukkig maar.” De monumentenwachters krijgen een hele toer over de heide om de waterloop en bassins op verschillende plekken te aanschouwen. De twee maken foto’s, liggen op de knieën om de toestand van de bodem en wanden beter te zien en spreken met de beheerder van Staatsbosbeheer.
Water oppompen
Als de kunstmatige waterloop is gerestaureerd zal hij overigens slechts enkele keren per jaar dienst doen. Veldwijk van Staatsbosbeheer: ,,We hebben toestemming nodig om grondwater op te mogen pompen. En er is nogal wat water nodig om het systeem te laten werken. Eerst moet de vijver bij de bron vollopen en daarna stroomt het de goot in.”
Laat trouwens alle voorstellingen van een keurige goot varen, want het bouwwerk is een lappendeken van stijlen, materialen en vormen. Soms lijkt het op een smal fietspad met amper diepte, dan is het weer uitgegraven en ook duiken er korte prefab stukken op. Op verschillende plekken zijn er stenen of klompen misbaksels aangebracht die voor een stroomversnelling zorgen en ook zijn er kunstige bochten en watervalletjes.
Tekst gaat verder onder de foto.
De materialen: beton, bitumen, gietmastiek, klompen misbaksels uit de baksteenindustrie, veldkeien en wat destijds verder voorhanden was. Beheerder Marcel Veldwijk van Staatsbosbeheer. ,,Ze hebben echt alles dat ze tegenkwamen gebruikt voor de aanleg.”